Het oog als satelliet
Cartografie als mediakunst in het oeuvre van PolakVanBekkum
Twee tekenaars staan met een groot vel papier en lange stokken – met daarop een blauw en een rood aquarelpotlood – in een weiland. Ze leggen het parcours van grazende koeien vast en noemen dit Graaschoreografieën. De twee makers zijn Esther Polak en Ivar van Bekkum. Onder de duonaam PolakVanBekkum maken ze mediakunst, kunst gemaakt met of gevoed door technologie. Ook deze met potlood op papier vastgelegde Graaschoreografieën kunnen worden gezien als een vorm van mediakunst. In deze tekst neemt Sanneke Huisman, mediakunstcurator, de lezer mee op een tocht langs de werken van het duo, om te laten zien dat het tekenen van een koeienspoor ook mediakunst kan zijn.
Deze tekst is geschreven in opdracht van Drawing Centre Diepenheim in het kader van een residentie in 2024. Sanneke Huisman is kunsthistoricus. Ze is werkzaam als schrijver en curator met een focus op mediakunst.
Esther Polak en Ivar van Bekkum leggen middels technologie trajecten vast die een weergave zijn van een specifieke plek. Als moderne cartografen maken ze plattegronden die laten zien hoe plekken worden gebruikt – ondanks en dankzij de ruimtelijke vormgeving. Deze plattegronden gaan niet uit van de objecten die normaliter een kaart definiëren – zoals gebouwen, wegen, groen en wateren – maar starten vanuit de subjecten die de plek gebruiken: levende en bewegende organismen zoals mensen en dieren. Ze zijn daarmee registraties van tijd, beweging en herinnering. Hetzelfde gebied kan voor iedere levende entiteit een andere mogelijkheid, route en ervaring bieden. Het gebruik van en de herinnering aan een plek worden onderdeel van het werk van PolakVanBekkum, dat wordt gepresenteerd in de vorm van video’s, tekeningen, games en multimediale installaties.
Subjectiviteit
In hun vroege werk pionierden ze – zoals het mediakunstenaars betaamt – met vernieuwende technologieën die beweging over het verloop van tijd konden vastleggen, zoals GPS. In het werk AmsterdamREALTIME uit 2002 zijn de trajecten van Amsterdammers vastgelegd met dit destijds nieuwe medium. De op een scherm gepresenteerde kaart heeft een zwarte ondergrond met oplichtende delen. De contouren van de stad en haar ruimtelijke vormgeving zijn zichtbaar, maar daarnaast vallen afwijkende accenten op. Sommige delen van de stad zijn veel feller verlicht: het zijn de plekken die door meerdere mensen werden bezocht; trajecten die vaker werden afgelegd. De kaart geeft het gebruik van de stad weer. Er is hierbij ruimte voor subjectiviteit, terwijl voor de vastlegging juist registrerende middelen zijn gebruikt die doorgaans worden gezien als ‘objectief’. Zo gaat het vaak in de mediakunst. Nieuwe technologieën worden door kunstenaars gebruikt om voorbij de standaardfunctionaliteit de artistieke mogelijkheden te onderzoeken, en de maatschappelijke positie op te rekken – denk daarbij aan de fotografie en de videokunst. In AmsterdamREALTIME wordt GPS ingezet als performatief registratiemiddel, en de uiteindelijke plattegrond is een documentatie van een performance van het dagelijks leven.
Cartografie en mediakunst
Bij AmsterdamREALTIME bepalen de makers de kaders voor een performance die door anderen wordt uitgevoerd. Deze anderen zijn zowel de stadsbewoners die hun route laten vastleggen, als de hardware en de software van het GPS-systeem die het mogelijk maken deze route in real time te traceren. Daarmee staat het werk in een directe lijn met ontwikkelingen in de cartografie, een discipline die ook wordt doorontwikkeld dankzij de mogelijkheden die technologische uitvindingen bieden, en de mediakunst, een discipline waarin bestaande technologieën worden ingezet voor artistieke toepassingen. In de praktijk van PolakVanBekkum gaat het er vervolgens niet om wat er mogelijk wordt door toedoen van technologie, maar hoe deze registrerende middelen iets vertellen over de ons omringende omgeving – en ook hoe het duo hierin zelf als maker en actor een rol speelt. PolakVanBekkum gebruikt bestaande technologie als (nieuwe) lens op de wereld.
Handmatigheid
In het geval van The Fishermen’s Handwriting on the Surface of the Sea (2012) is GPS wederom de technologische lens. Hier kiest het duo er echter voor de hand van de maker ten tonele te voeren als subjectieve variabele: het GPS-spoor, de harde data, van vissersboten wordt handmatig en synchroon nagetekend. Menselijke twijfels, timing en focus worden onderdeel van de registratie. Ook Walking The Machine uit 2020 kent een vorm van handmatigheid. In dit werk laten de makers een avatar in de open-wereld game Horizon Zero Dawn een rechte lijn lopen in de sneeuw. De voetsporen van deze virtuele wandeling blijven in de virtuele sneeuw staan als residu van het afgelegde parcours. De machine en de mens werken samen, maar niet op de gebruikelijke manier. De game wordt niet gespeeld, maar beleefd – de sporen laten zien dat er tijd is doorgebracht in de game, en hoe digitale aanwezigheid zich in een niet fysieke omgeving kan manifesteren.
Theatrale ruimte
Recentere technologieën, zoals Google Maps en Google Earth zijn eveneens onderdeel van het gereedschap van PolakVanBekkum. De geabstraheerde en ‘neutrale’ omgevingen van de Google applicaties vormen het decor voor persoonlijke documentaires. Virtuele lege straten en pleinen worden gevuld met audioverhalen van de kunstenaars zelf en anderen. Voor A Collision of Sorts uit 2017 gaven de kunstenaars opname- en tracking-apparatuur mee aan een aantal inwoners van Philadelphia. Zij legden zo zelf hun (dagelijkse) route door de stad vast, zonder toedoen van camera’s of externe partijen. Vervolgens leverden ze hun materiaal aan bij de kunstenaars, die het incorporeerde in de omgeving van Google Earth. Hier wordt hun route weergeven middels een slinger van gekleurde balletjes; ook de stemmen en omgevingsgeluiden zijn opgenomen in deze digitale omgeving. De technologie is hier niet alleen registratietool, maar ook een theatrale ruimte. Ervaringen worden vertaald naar dit digitale speelveld; overgezet van data naar narratief.
Kritische houding
Teruggebracht tot de gekleurde balletjes wordt iedereen in deze ruimte op neutrale en democratische wijze gerepresenteerd – in lijn met de belofte van veel communicatietechnologieën. Hier staat de gebruiker centraal die ruimte inneemt, toe-eigent en daarmee mede vormgeeft. Tegelijkertijd zou kunnen worden gesteld dat de abstracte digitale balletjes en hoekige lijnvorming juist meer afstand creëren, en deze representatie van de wereld uiteindelijk een wereldbeeld is door de ogen van Big Tech. Van wie is deze ruimte, en wie bepaalt hoe we onze omgeving weergeven? PolakVanBekkum stelt precies deze vragen over de subjecten en objecten die samen de ruimtelijke vormgeving bepalen. Het is een kritische en onderzoekende houding die ze met veel mediakunstenaars delen.
Grazende koeien
De ultieme kritiek op Big Tech is misschien wel om de door commerciële bedrijven ontwikkelde toepassingen helemaal niet meer te gebruiken. Vanaf 2019 werkt PolakVanBekkum aan de Graaschoreografieën, de trajecten van grazende koeien op een weiland. In deze groeiende serie tekeningen, teksten en audiofiles wordt wederom een traject weergegeven om daarmee een registratie van de plek te tonen. De registratietechniek is geen geavanceerde digitale technologie, maar de oeroude techniek van de tekenkunst. De choreografie vindt plaats op een weiland en wordt vertaald naar een groot tekenvel waarvoor potloden, stokken en twee tekenaars worden ingezet. Gedurende ongeveer anderhalf uur volgen de kunstenaars nauwgezet het parcours van de koeien, door hun looppaden met rode en blauwe potloden weer te geven op een groot tekenvel. Door de paden en patronen van de koeien kunnen, net als in hun andere werken, bepaalde eigenschappen van de omgeving worden gesignaleerd – zoals de aanwezigheid van een riviertje, hek of drinkbak op het weiland. De kaart volgt de gebruiker (in dit geval de koe) die door het afgelegde parcours de vaste waarden verraadt. Via het subject leert de toeschouwer over het object.
Ooghandcoördinatie
Net als bij de werken met GPS en Google Earth, is de tekening een documentatie van tijd, afstand en herinnering – ditmaal zonder tussenkomst van de industrie. De kunstenaars gooien technologie overboord en worden zo zelf direct en onverbiddelijk onderdeel van de registratie. Iedere lijn die wordt gezet is het bewijs van fysieke aanwezigheid en onuitwisbaar onderdeel van het eindresultaat. De makers bieden bij de verschillende tekeningen audiofragmenten aan waarin zij in gesprek het verloop van de tijd reconstrueren. Aan de hand van de tekening wordt het voor hen mogelijk om de gebeurtenis opnieuw te beleven, en deze woorden te geven. De tekening is in de kern een time based kunstwerk, én een mediakunstwerk. De potloden en de ooghandcoördinatie van de kunstenaars vervangen samen de GPS of de weergave van een route in Google Earth. De kunstenaars zijn juist dankzij hun jarenlange ervaring met technologische media in staat er afstand van te nemen. Technologie is nu een venster op de wereld, en maakt niet langer tastbaar en herleidbaar onderdeel uit van het proces. PolakVanBekkum belichaamt de technologische werkwijze, met de ogen als een satelliet.
Sanneke Huisman schrijver en mediakunstcurator